ΟΜΙΛΙΑ ΤΟΥ ΒΕΡΝΕΡ ΧΑΪΖΕΝΜΠΕΡΓΚ ΣΤΟ ΛΟΦΟ ΤΗΣ ΠΝΥΚΑΣ

Ομιλία του  Βέρνερ Χάϊζενμπεργκ στο λόφο της Πνύκας ,απέναντι από την Ακρόπολη στην  Αθήνα στις 3 Ιουνίου του  1964.

( Απόσπασμα από το βιβλίο “Sritte uber Grenzen- Gesammelte Reden und Aufsatze” Εκδόσεις R.Piper&Co. Verlag Munchen.1971),

Στη έκδοση αυτή υπάρχει συλλογή λόγων που εκφώνησε ο Χάϊζενμπεργκ , ένας από τους κορυφαίους της Κβαντικής Φυσικής . Η Αρχαιοελληνική παιδεία που είχε ,(ο πατέρας του ήταν καθηγητής της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας) του επέτρεπε να συνδέει την Φιλοσοφική σκέψη των Ελλήνων Φιλοσόφων με τη σύγχρονη Φυσική.

Παραθέτουμε απόσπασμα από την ομιλία του αυτή :

                   

« Εδώ σ’αυτό το μέρος του κόσμου, στις ακτές του Αιγαίου ,έχουν μιλήσει για τη δομή της ύλης οι Αρχαίοι  Έλληνες Φιλόσοφοι Λεύκιππος και Δημόκριτος και εκεί κάτω στην Αρχαία Αγορά ,καθώς τώρα σουρουπώνει , ο Σωκράτης συζητούσε για τα πιο σημαντικά Φιλοσοφικά προβλήματα της ανθρώπινης ύπαρξης. Εκεί ο Πλάτων είχε διδάξει ότι οι ιδέες αποτελούν τη θεμελιώδη δομή πίσω από τα φαινόμενα. Τα ερωτήματα που ήρθαν στο φως για πρώτη φορά εδώ και δυόμιση χιλιάδες χρόνια σ’αυτή τη χώρα , έχουν από τότε απασχολήσει τη ανθρώπινη σκέψη και είναι αυτά που στην πορεία της Ιστορίας ξανά και ξανά εμφανίζονται μέχρις ότου νέες απόψεις φωτίσουν αυτό που η αρχαία σκέψη έθεσε .

Αν εγώ, σήμερα, ήθελα να συζητήσω μερικά από τα αρχαία προβλήματα όπως την ερώτηση σχετικά με τη δομή της ύλης και κατά   την έννοια των φυσικών νόμων να την εξετάσω , θα έλεγα , ότι σήμερα με την ανάπτυξη της ατομικής φυσικής η εικόνα που έχουμε για τη δομή της ύλης έχει αλλάξει ριζικά. Υπάρχει όμως μια βαθύτερη αιτία να ξαναβάλουμε την ουσία αυτών των προβλημάτων σε νέα θεώρηση. Η Φιλοσοφική άποψη  σχετικά με την ύλη που δόθηκε τους αρχαίους χρόνους από τον Λεύκιππο και το Δημόκριτο έχει έρθει ξανά στο προσκήνιο τον 17^ο αιώνα με μια νέα μορφή διαλεκτικής σχετικά με την ύλη και συνεχίστηκε τον 19^ο και τον 20^ο αιώνα μέσα και από τις πολιτικές αλλαγές που προώθησαν τις δυνάμεις που έθεσαν αυτά τα θέματα.

Υπάρχει ενδιαφέρον λοιπόν, τις φιλοσοφικές συζητήσεις στην Αρχαία Ελλάδα να τις εξετάσουμε τώρα που έχουμε τα πειραματικά αποτελέσματα της σύγχρονής Ατομικής Φυσικής. Ίσως θα έπρεπε εγώ , το αποτέλεσμα μιας τέτοιας σύγκρισης να το αποφύγω. Φαίνεται όμως, πως στην ερώτηση σχετικά με τη δομή της ύλης ότι ο Πλάτων έρχεται πολύ κοντά στις απόψεις του Λεύκιππου και του Δημόκριτου .

Είναι επομένως πολύ δικαιολογημένο να επαναλάβουμε μερικά από τα σημαντικότερα επιχειρήματα , τα οποία στις αρχαίες συζητήσεις σχετικά με τη δομή της ύλης , σχετικά με το ‘είναι’ και το ‘γίγνεσθαι’ είχαν σημαντική θέση , πριν να μιλήσουμε για τα αποτελέσματα της σύγχρονης Φυσικής .

Η έννοια τη ύλης στους Αρχαίους Έλληνες Φιλοσόφους.

Υπήρχε κάτι το συνηθισμένο στη σκέψη των Ελλήνων φιλοσόφων το αναζητούν την πρωταρχική ουσία σε όλα τα υλικά πράγματα . Αυτό φαίνεται σήμερα σαν ένα φυσικό συμπέρασμα για έναν κόσμο που αποτελείται από ύλη. Από αυτό το σημείο όμως έρχεται κανείς σε ένα δίλλημα όταν διατυπώσει την ερώτηση ,εάν με  αυτή την πρωταρχική ύλη γίνονται  όλα με μια από τις υπάρχουσες φόρμες ,όπως το¨ νερό¨ στη φιλοσοφία του Θαλή ή η ¨φωτιά¨  στη διδασκαλία του Ηράκλειτου μπορεί να διαπιστωθεί ή μια βασική ουσία που θα μπορούσαμε να δεχθούμε δίνει μια παροδική μορφή στην ύλη. Και οι δύο αυτές δυνατότητες εμφανίζονται στην Αρχαία Φιλοσοφία.

Αν κάποιος ακολουθήσει τέτοιες σκέψεις ,  η απλότητα των φαινομένων με τη βασική ουσία των πραγμάτων , φαίνεται να συνδέεται. Προκύπτει τότε η ερώτηση , με πιο τρόπο η απλότητα στη βασική ουσία μπορεί να πιστοποιηθεί . Για παράδειγμα , το νερό μπορεί να μετασχηματιστεί σε πάγο ή μπορεί να κάνει τα φυτά να βλαστήσουν πάνω στη γη . Όμως τα ελάχιστα σωματίδια του νερού ,που ευρίσκονται είτε στον πάγο, είτε στον ατμό, είτε στα φυτά θα μπορούσαν να είναι τα απλούστατα σωματίδια. Η συμπεριφορά τους καθορίζεται από απλούς νόμους οι οποίοι μπορούν να εκφραστούν σε τύπους.

Κατ’ αυτόν τον τρόπο η  έννοια  ¨ελάχιστα σωματίδια της ύλης¨ είναι φυσικό επακόλουθο της απλότητας.

Από την άλλη μεριά, αυτή η έννοια των ελαχίστων σωματιδίων της ύλης ,οδηγεί στις γνωστές δυσκολίες που συνδέονται με την έννοια των υλικών σωματιδίων που μπορούν να διαιρούνται χωρίς τέλος.  Ένα κομμάτι ύλης μπορεί να τεμαχιστεί και τα κομμάτια που θα προκύψουν να γίνουν μικρότερα και αυτό να συνεχιστεί .Από τη μια μεριά  μας φαίνεται φυσικό να δεχθούμε ότι τα ελάχιστα σωματίδια της ύλης δεν μπορούν να τεμαχίζονται συνεχώς .Όμως  δύσκολα μπορεί να φανταστεί κανείς ότι αυτά τα κομμάτια δεν μπορούν να συνεχίσουν να τεμαχίζονται ατελείωτα. Μπορούμε στη σκέψη μας να έχουμε ακόμη μικρότερα σωματίδια με τις ίδιες ιδιότητες .

Οι θεμελιωτές της Ατομικής Θεωρίας ,Λεύκιππος και Δημόκριτος έχουν προσπαθήσει να αποφύγουν τις δυσκολίες κάνοντας την παραδοχή ότι τα άτομα είναι αιώνια και άφθαρτα. Όλα τα άλλα υλικά πράγματα υπάρχουν γιατί σχηματίζονται από τα άτομα.

Η αντίθεση μεταξύ του ¨ Είναι¨  και του ¨μη Είναι¨ στη φιλοσοφία του Παρμενίδη παραβάλλεται εδώ με την αντίθεση μεταξύ του Πλήρους και του κενού. Το  ¨ Είναι ¨ δεν είναι μόνο ένα και μπορεί χωρίς τέλος να επαναλαμβάνεται. Τα ¨Είναι¨ είναι αδιαίρετο και γι’ αυτό τα άτομα θεωρούνται αδιαίρετα. Το κενό , ο κενός χώρος μεταξύ των ατόμων δίνει τη δυνατότητα της θέσης και της κίνησης που είναι ιδιότητες των ατόμων.»

[1]Η απάντηση της σύγχρονης Φυσικής στα προβλήματα που έθεσαν οι Αρχαίοι ΄Ελληνες Φιλόσοφοι.

«Η σημαντική διαφορά μεταξύ της σύγχρονης Φυσικής Επιστήμης και της Αρχαίας Φυσικής Φιλοσοφίας ευρίσκεται στη χρησιμοποίηση της μεθόδου. Στην Αρχαία Φιλοσοφία η εμπειρική γνώση των φυσικών φαινομένων δεν μπορούσε να οδηγήσει στη διατύπωση αρχών . Στη σύγχρονη Φυσική είναι συνηθισμένο να γίνονται πειράματα με τα οποία απευθύνονται ερωτήσεις και η απάντησή τους μπορεί να δώση τα στοιχεία εκείνα που θα βοηθήσουν στη διατύπωση των νόμων. Από τον καιρό του Γαλιλαίου όπου ο μύθος λέει πως έριξε μια πέτρα από τον πύργο της Πίζας για να μελετήσει το φαινόμενο της πτώσης του σώματος , ασχολήθηκε η Φυσική με την παρατήρηση και την καταγραφή των λεπτομερειών των διαφόρων φαινομένων όπως της πτώσης των λίθων , της κίνησης της Σελήνης γύρω από τη Γη , των κυμάτων του νερού, της διάθλασης  των φωτεινών ακτίνων μέσα σε ένα πρίσμα και πολλών άλλων. Ο Ισαάκ Νεύτων επινόησε μηχανισμούς για να επιβεβαιώσει  με τα πειράματά του στο έργο του ¨Principia Mathematica¨ τα φυσικά φαινόμενα που περιγράφει. Η συμφωνία των πειραματικών αποτελεσμάτων με τις θεωρητικές υποθέσεις αποτελεί επαρκές κριτήριο για την ορθότητα της θεωρίας.

Όταν κάποιος μελετήσει την ιστορία της Φυσικής από την εποχή του Νεύτωνα μέχρι πρόσφατα , αναγνωρίζει πως αρκετοί Φυσικοί νόμοι έχουν διατυπωθεί με μαθηματικούς τύπους. Τον 19^ο αιώνα η στατιστική θεωρία της θερμότητας επιβεβαιώθηκε πλήρως. Ακόμη η Θεωρία του Ηλεκτρομαγνητικού πεδίου και η ειδική θεωρία της σχετικότητας  μπόρεσαν να ενοποιηθούν σε μια γενική ομάδα φυσικών νόμων . Η Κβαντική Θεωρία ακολουθεί επίσης μαθηματικούς τύπους. Η σχέση και η σύνδεση μεταξύ των διαφόρων φυσικών νόμων και ιδιαίτερα μεταξύ της Θεωρίας της Σχετικότητας και της Κβαντικής Θεωρίας δεν έχει ακόμη πλήρως διευκρινιστεί. Όμως η νεότερες πρόοδοι της Φυσικής των Στοιχειωδών Σωματιδίων δίνει την πεποίθηση πως θα επιτύχουμε ικανοποιητική ανάλυση στο μέλλον.

-    Τα προσεχή χρόνια οι επιταχυντές θα δώσουν αρκετές λεπτομέρειες για τη συμπεριφορά των στοιχειωδών σωματιδίων. Όμως θα ήθελα να πιστεύω πως  η απάντηση στην ερώτηση των Αρχαίων Φιλοσόφων θα δοθεί τελικά. Και αν αυτό γίνει θα είναι αυτή η απάντηση σύμφωνη με τις απόψεις του Δημόκριτου ή του Πλάτωνα;

-          Πιστεύω πως η σύγχρονή Φυσική θα  πάρει οριστικά τη θέση του Πλάτωνα. Κι αυτό επειδή η ελάχιστες μονάδες της ύλης δεν είναι φυσικά αντικείμενα με τη συνηθισμένη έννοια των λέξεων. Είναι σχηματισμοί, δομές ή – σύμφωνα με τον Πλάτωνα- ιδέες, πάνω στις οποίες κανείς απερίφραστα μόνο με τη γλώσσα των Μαθηματικών μπορεί  να μιλήσει. Η κοινή ελπίδα του Δημοκρίτου και του Πλάτωνα είχε υπάρχει το γεγονός πως για τις  ελάχιστες μονάδες της ύλης.

  ¨ το ένα¨ τείνουν να πλησιάσουν και αυτό αποτελεί μια ενιαία αρχή που κανονίζει την πορεία του κόσμου. Ο Πλάτων ήταν πεπεισμένος πως αυτή η αρχή μόνο με μαθηματικά μπορεί να διατυπωθεί και να κατανοηθεί».

---

[1] Ο Χάϊζενμπεργκ μίλησε εκείνο το καλοκαίρι στην Αθήνα ,συμβολικά απέναντι από την Ακρόπολη και το θέμα του ήταν «Οι Φυσικοί νόμοι και η δομή της ύλης»