ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ -Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ (1)

 

Αριστοτέλης: Η εξέλιξη της ιστορίας του πνεύματος (1)

Ο Σταγειρίτης θεωρεί πως η τραγωδία προσφέρει στον άνθρωπο μια ανακούφιση από τα πάθη που εκείνη προκαλεί, και μάλιστα ανακούφιση συνδυασμένη με ευχαρίστηση.

Βαγγέλης Στεργιόπουλος

Στον αριστοτελικό ορισμό της τραγωδίας περικλείεται ένα ζήτημα που απασχόλησε τους μελετητές επί αιώνες: το πρόβλημα της κάθαρσης. Η τελευταία φράση του ορισμού του τραγικού καλλιτεχνήματος οδήγησε τους ερευνητές στη διατύπωση αμέτρητων ερμηνειών του όρου κάθαρσις («κάθαρσις παθημάτων») και, κατά συνέπεια, του τρόπου με τον οποίον αντιλαμβάνεται ο Αριστοτέλης την επίδραση της τραγωδίας. Συνελόντι ειπείν, θα μπορούσε να ειπωθεί εν προκειμένω ότι ο Σταγειρίτης θεωρεί πως η τραγωδία προσφέρει στον άνθρωπο μια ανακούφιση από τα πάθη που εκείνη προκαλεί, και μάλιστα ανακούφιση συνδυασμένη με ευχαρίστηση. Και πρόκειται για μια ευχαρίστηση καθαρτήρια, για μια ηδονική επενέργεια ιδιαίτερη, που προκαλείται από το τραγικό της ανθρώπινης μοίρας, από τη διέγερση συμπόνιας ή συμπάθειας (για τον πάσχοντα ήρωα) και φόβου (μήπως βρεθεί ο θεατής σε παρόμοια κατάσταση), καθώς και από τη λυτρωτική, απελευθερωτική πλημμυρίδα των εν λόγω συναισθημάτων.

Σε ό,τι αφορά το αντικείμενο της κάθαρσης, ο Ηλίας Π. Νικολούδης (Εισαγωγή στην Ποιητική του Αριστοτέλη, «Αριστοτέλους Άπαντα», τόμος 34, εκδόσεις Κάκτος) γράφει: «Ποιο είναι λοιπόν συγκεκριμένα το αντικείμενο της κάθαρσης; Τι καθαίρεται στην τραγωδία και με την τραγωδία; Η κάθαρση του ορισμού της τραγωδίας συνδέεται συντακτικά με τη μίμηση και μέσω αυτής με την πράξη, τη σύσταση των πραγμάτων, το μύθο. Η μίμηση περαίνει την κάθαρση, μέσω του ελέου και του φόβου, των τοιούτων παθημάτων. Υποκείμενο της κάθαρσης είναι η μίμηση, αντικείμενο τα τραγικά παθήματα και μέσο ο τραγικός έλεος και φόβος. Από τη σύνταξη είναι καταφανές επίσης ότι η τραγική μίμηση είναι η δι’ ελέου και φόβου περαίνουσα την… κάθαρσιν. […] Ίδιον της τραγωδίας ως μιμητικής πράξεως είναι η μίμηση φοβερών και ελεεινών συμβάντων».

Επιβάλλεται τέλος να επισημανθεί ότι ο Αριστοτέλης δεν προσέδιδε ηθική διάσταση στην καθαρτήρια επίδραση της τραγωδίας (δεν έκρινε σκόπιμο να διατυπώσει την άποψή του γι’ αυτό το ζήτημα στην Ποιητική του), χωρίς βεβαίως αυτό να σημαίνει ότι ένα τέτοιο νόημα θα το απέρριπτε. Τούτου δοθέντος, δεν πρέπει να εμπλέκεται το όνομά του στην αναμφίβολα πολύ σημαντική για την ιστορία του πνεύματος διαμάχη αναφορικά με την παιδευτική σημασία ενός καλλιτεχνήματος και τις ηθικές συνέπειες που αυτό μπορεί να έχει.